Viyana Kürt Kültür Enstitüsü, 4 Ağustos 2024 günü “Avusturya Okullarında Kürtçenin Ana Dil Olarak Öğretilmesine İlişkin Farkındalığın Güçlendirilmesi” başlıklı bir konferans düzenledi. Konferansta, ben de “Avusturya’da Zazaki’nin 25 yılı” başlığıyla bir sunum yaptım. Orada yaptığım sunumu yazılı olarak ilgilileri için paylaşıyorum.
Viyana -Zazaki/Kırmancki son 25 yıldır kesintilerle ve sınırlı da olsa Avusturya’da gündemde kalan dillerden biri. Bu ülkenin çokdilli dünyasının bir parçası. Kullanılabildiği alanlar hiç de az değil. Başlıcalarını şöyle sıralamak mümkün: Radyo ve televizyon programları, dil kursları, resimli sözlükler, çevrimiçi sözlük, resimli öğrenme kitap serileri, aylık gazeteler, sempozyumlar, konferanslar, şiir ve müzik akşamları. En önemlisi de iki yılla sınırlı kalsa da üç farklı Viyana devlet okulunda seçmeli ders olarak okutulabilmiş olmasıdır. Şimdi bu etkinlikleri kronolojik olarak anlatmaya çalışacağım.
Zazaca için ilk adımlar
Avusturya’daki ilk adım, 1999’da başkent Viyana’da atıldı. Radio Orange’ın programları arasında, bir Zazaki program da yer almaya başlandı. “Radyo Dersim” adlı bu programın sunuculuğunu çoğunlukla bilgisayar mühendisi ve ekonomist Eren Kılıç yaptı. İlk Zazaki kursu ise 2001’de Viyana Üniversitesi amfilerinde verilir oldu. Kursun eğitmenliğini, Prof. Heiner Eichner ve Eren Kılıç üstlendi.
2005’te Zazaki için de yeni bir alan açan bir gelişme yaşandı: KOMKAR adlı Kürt sivil toplum kuruluşu, her yıl tekrarlanacak olan “Viyana Kürtçe Kitap Fuarı” etkinliğini başlattı. Bu kitap fuarı 15 yıl sürdü ve 2007’den başlayarak Zazaki etkinliklere de sahne oldu. O yılın 22 Nisan’ında, Zazaki’yle ilgili bir sunumyapmak üzereTürkiye’den Cemal Taş konuk edildi. Aynı yıl, Viyana Eyaleti ve çevresine çok sayıda dilde yayın yapan Okto TV’de, “So-Be” adıyla Zazaki bir program ekrana geldi. Program, Eren Kılıç yönetimindeki bir ekiple gerçekleştirildi.
2008’deki “Viyana Kürtçe Kitap Fuarı”nda, gazeteci-yazar Hüseyin A. Şimşek diller ve lehçeler üzerine bir sunum yaptı. Zazaki bir dil miydi yoksa lehçe miydi? Sunumu yapanın ve katılımcıların bu soruya verdikleri farklı yanıtlar çerçevesinde fikir alışverişinde bulunulmuş oldu.
Türkiye kökenli göçmenlerin derneklerinde ilk Zazaki kursu
Zazaki kursları 2001’de başlamış, birkaç yıl sürdürülebilmiş, 2009’a kadar uzun sayılacak bir “kurssuz dönem” yaşanmıştı. Türkiye kökenli göçmenlerin dernekleri baz alındığında, ilk Zazaki kursunu 2009’da “Dersim Doğa ve Kültür Derneği-Viyana” organize etti. Bu kursun eğitmenliğini Hüseyin A. Şimşek üstlenmişti.
Aynı yılın çok önemli bir gelişmesi de Viyana’da “Kurdi” adıyla yayımlanmaya başlanan aylık gazetede, Kürtçe-Kurmanci’nin yanı sıra Zazaki yazılara da yer verilmesi oldu. Gazetenin kurumsal sahibi “Verein Art+Press Medien Bildungswerk” idi. Yayından sorumlu kişiler Bahtiyar Kahraman ve Rohat Miran’dı. Gazete, ne yazık ki sadece üç sayı çıkarılabildi.
Zazaki ilk kez devlet okullarında öğretiliyor!
İkinci on yılda, Zazaki ile ilgili girişimler çeşitlenmeye devam etti. Bu dönemin ilk yeni önemli adımlarından ilki, 2010’da dört adet resimli Zazaki broşürün yayınlanması oldu. Bu Zazaki-Almanca broşür serisi, Eren Kılıç ve Kamer Söylemez tarafından hazırlanıp yayımlandı. “Naskena” (Tanıyor musun?) adını taşıyan bu serinin her bir broşüründe alfabe, sebze ve meyve adları, hayvan adları ve alet edavat adları yer aldı.
Bugün hâlâ güncelliğini koruyan çok önemli ve temel bir eksiklik var Zazaki’yle ilgili. Okullarda temel eğitimin bir parçası sayılarak öğretilmesi! İşte bu konudaki ilk adımlar aslında 2010’da atıldı. 2010-2011 öğretim döneminde, Zazaki Viyana Eyaleti’nde ilk kez haftada bir seçmeli ders olarak görülmeye başlandı. Zazaki’nin öğretildiği okul sayısı, 2011-2012 eğitim döneminde 3’e yükseldi. Dersler, aynı zamanda Türkçe dersi veren öğretmenlerden Muhittin Efe ve Naciye Çetin tarafından verildi. Devlet okullarındaki bu Zazaki dersleri sadece iki okul yılı devam etti.
Neyse ki aynı süreçte, bir VHS’nin (Volkshochschule – Yüksek Halk Okulu) programına dahil edildi Zazaki. “Avrupa’da Konuşulan Diller” çerçevesinde Favoriten Belediyesi’ndeki VHS’de 2011’de başlayan Zazaki eğitimi, iki yıl sürdü. Bu olanağın sağlanmasında iş insanı Metin Can ve öğretmen Yusuf Budak önemli bir rol oynadı. Öğretmenliğini Hüseyin A. Şimşek’in yaptığı bu Zazaki eğitimi, iki sınıf halinde gerçekleştirildi: Öğretmenler Sınıfı ve Yetişkinler Sınıfı olmak üzere.
Bu dönemin önemli bir diğer etkinliği, 9 ve 10 Aralık 2011tarihlerinde,“Dersim Doğa ve Kültür Derneği”nin Viyana ve Linz’de Zazaki’nin farklı açılardan ele alındıği birer panel düzenlemesi oldu. Panelin üç konuşmacısı vardı; Almanya’dan dilbilimci Mesut Keskin, Avusturya’dan gazeteci-yazar ve Zazaki öğretmeni Hüseyin A. Şimşek, bilgisayar mühendisi ve Zazaki öğretmeni Eren Kılıç. Dilbilimci Keskin, Zazaki’nin grameri üzerinde durdu. Kılıç, ana dili Zazaca olan insanların kendi dilleriyle ne kadar ilgili olduklarını -daha çok Avusturya’yı baz alarak- anlattı. Ana dillerin okutulmasıyla ilgili İsveç’teki eğitim sistemini örnek veren Şimşek, Avusturya’da Zazaki öğrenmenin yol, yöntem ve olanaklarını irdeledi. Her iki panelin de moderatörlüğünü, organizatör derneğin Eş Başkanı Feride Türkmen yaptı.
Zazaki için bir araştırma ve geliştirme derneği kuruluyor
Avusturya’da 17 Ocak 2012 günü, temel çalışma alanı ve konusu Zazaki olan bir dernek kuruldu: “Zazaca Dilini Araştırma ve Geliştirme Derneği”. Derneğin kurucuları arasında Zeynep Arslan, Ali Dikme, Süleyman Özdek, Bülent Tosun ve Hüseyin A. Şimşek yer aldı. Derneğin kurulduğu yıl iki farklı kentte Zazaki kursları veriliyordu. Bunlarn ilki, Mart ayında başlayan ve 20. Viyana’daki “Viyana Alevi Toplumu” tarafından organize edilen ve iki dönem devam eden kurstu. İkincisi ise “Dersim Doğa ve Kültür Derneği” tarafından, Yukarı Avusturya’nın başkenti Linz’de faaliyette olan “Linz Alevi Kültür Birliği” ile birlikte organize edilen kurs. Her iki kurs da Hüseyin A. Şimşek tarafından verildi.
2013’te Zazaki’yle ilgili iki çalışma yapıldı. İlki, “Viyana Kürt Kitap Fuarı”nda Eren Kılıç’ın 28 Nisan’da Zazaki bir masalı okumasıydı. İkincisi, “Viyana Alevi Öğrenci ve Öğretim Kurumu” tarafından yeni bir Zazaki kursu düzenlenmesiydi. 12 Haziran’da başlayan kurs, BİLCOM’a ait sınıflarda gerçekleşti. Eğitmen, Hüseyin A. Şimşek’ti.
İlk Zazaki aylık gazete yayında!
Aşağı Avusturya Eyaleti’ndeki ilk Zazaki kursu, 22 Ocak 2014 günü, Neunkirchen kentinde başladı. Bu kursa “Niederösterreich İşçi ve Gençlik Kültür Merkezi – İGKM” adlı dernek ev sahipliği yaptı. Eğitmenliğini, Hüseyin A. Şimşek üstlendi. Kursun katılımcılarının çoğunluğu, Avusturya doğumlu gençlerden oluşuyordu.
Viyana’da, Nisan 2014’ten itibaren yalnızca Zazaki yazıların yer aldığı aylık bir gazete yayımlanır oldu. “Raa Ma” (Bizim Yolumuz) adlı bu gazete 2012’de kurulan dil derneğinin kurucuları ve üyeleri ile Zazaki dil kurslarına katılanlarınyazı, haber, fıkra ve röportajlarına yer verdi. Toplam 10 sayı çıktı.
2014’teki “Viyana Kürte Kitap Fuarı”ndaZazaki bir şiir ve müzik etkinliğide vardı. “Her kuş kendi dilinde şarkı söyler” sloganı altında gerçekleşen etkinlikte Hüseyin A. Şimşek Zazaki yazdığı şiirlerini okudu, gitarist Dieter Mutschler ve flütçü Ona Chiara Breuss müzikal olarak ona eşlik ettiler. Aynı yıl iki tane de masal kitabı yayımlandı. Eren Kılıç’tan “Koramore”, Kamer Söylemez’den “Yemosa Kokime û Mesela Kartolan”.
Üç yıllık bir aradan sonra, 18 Şubat 2015’ten itibaren Favoriten VHS Zazaki eğitimini yeniden programına aldı. Öğretmen, Hüseyin A. Şimşek’ti. Aynı yılın “Viyana Kürt Kitap Fuarı” çerçevesinde, 28 Mart günü Kürtçe-Kurmanci ve Zazaki “Şiir ve Çocuk Masalları” etkinliği düzenlendi. Bu etkinliği okullarda Kürtçe, Kurmanci ve Zazaca derslerine devam eden öğrenciler gerçekleştirdi.
Avusturya’da ilk Zazaki sempozyumu
Avusturya’da Zazaki/Kırmancki’nin birçok yönüyle ele alındığı ilk sempozyum 19 Aralık 2015 günü gerçekleşti. “Zazaca: Dünü, Bugünü ve Yarını” başlıklı bu sempozyum başkent Viyana’da ve “Zazaca Dilini Araştırma ve Geliştirme Derneği” kurumsal çatısı altında gerçekleşti. Sempozyumun organizasyonunu ve moderatörlüğünü dernek eş başkanı da olan akademisyen Zeynep Arslan üstlendi. Avusturya, Almanya ve Türkiye’den dilbilimciler konuk edildi.
Sempozyumun açılış konuşmalarını derneğin Eş Başkanı Ali Dikme, Viyana UNESCO Temsilciliği Genel Sekreteri Gabriele Eschig ve Viyana Üniversitesi Dil Bilim Enstitüsü Başkanı Florian Menz yaptı. Sunum yapan akademisyenler şunlardı: Prof. Dr. Heiner Eichner (Avusturya), Mesut Keskin (Almanya), Jaffer Sheyholislami (Irak Kürdistanı), Ursula Hemetek (Avusturya), Prof. Dr. Dieter Halwachs (Avusturya), Prof. Dr. Katharina Brizic (Almanya), Prof. Dr. İnci Dirim (Avusturya).
Zazaki kursları, başkent Viyana dışına da taştı
Hüseyin A. Şimşek’in eğitmenliğini üstlendiği Favoriten VHS’deki Zazaki kurslarının ikinci dönemi, 11 Şubat 2016’da başladı. Çoğunlukla başkent Viyana’da verilegeldi kurslar ve diğer etkinlikler. Ama Zazaki kursları Aşağı Avusturya ve Yukarı Avusturya eyaletlerinin kentlerinde de yapılabildi. Aşağı Avusturya’nın Ternizt ve St. Pölten; Yukarı Avusturya’nın başkenti Linz gibi.
Aşağı Avusturya’nın Ternitz kentinde 2003’ten beri faaliyette olan “Ternitz Alevi Kültür Merkezi”, 4 Mart 2018 günü itibariyle bir Zazaki kursu başlattı. “Çocuklar” ve “Yetişkinler” olmak üzere iki sınıf açıldı. Her iki grup da iki hafta da bir, Pazar günü, iki dersten oluşan bir eğitim gördü. Kursların öğretmeni, Hüseyin A. Şimşek’ti.
Suriye kökenli Kürt akademisyen ve sanatçıların kurucusu olduğu “Viyana Kürt Kültür Enstitüsü” (Kurdische Kulturinstitut Wien), 12 Eylül 2020 gününden itibaren yeni başlayanlar için ücretsiz bir Zazaca dil kursuna ev sahipliği yaptı. Kurs, Gumpendorfer’deki Wiener Hilfswerk binasında gerçekleşti. Bu dil kursu 5 ay sürdü ve A1 ve A2 seviyelerini içerdi. COVID-19 pandemisi nedeniyle kurs, Zoom platformu üzerinden çevrimiçi olarak tamamlanan kursun öğretmenliğini Hüseyin A. Şimşek yaptı.
Şubat 2022’de, Viyana’da resimli Zazaki-Almanca bir sözlük yayımlandı: “Almanca-Zazaki Büyük Resimli Sözlük.” Yayıncı, Viyana merkezli ve sahipliğini Birol Kılıç’ın yaptığı Neue Welt Verlag idi. Sözlüğün sonunda 777 kelimelik bir sözlük de yer alıyor. Büyük boy ve 52 sayfadan oluşan bu sözlüğün Zazaki redaktörleri Derya Çetin ve Hüseyin A. Şimşek’ti.
Viyana Kürt Kültür Enstitüsü’nün ikinci Zazaki kursları dönemi 22 Nisan 2022 günü başladı. Öğretmenliğini yine Hüseyin A. Şimşek’in üstlendiği kurs, enstitünün Margaraten Belediyesi’ndeki yeni adresinde gerçekleşti. Aynı yıl, „Viyana Özgür Alevi Toplumu“ da Zazaki dil kursu düzenledi. Bu kurs 28 Nisan’da başladı, 6 ay sürdü, A1 ve A2 seviyelerini içerdi. Öğretmen, Hüseyin A. Şimşek’ti.
Hüseyin A. Şimşek 15 Temmuz 2023 günü, kendi internet sayfasında bir “Zazaca E-Sözlük” yayınladı. Sözlük, sürekli güncellenen ve eklemeler yapılabilen bir özelliğe sahip. Şimşek, Ocak 2024’te Viyana’da bir müzik topluluğunun oluşmasına önayak oldu. “Vengê Zerri” (Yüreğin Sesi) adını alan topluluk, Zazaki ezgilere ağırlık veren çokdilli bir grup olarak çalışmalarını sürdürüyor. Kuruluğunun ilk altı ayında iki festivalde sahne aldı. Mevcut planlamaya göre, ilk yılını beş konserle tamamlayacak.
Önceki yıllarda Eren Kılıç’ın birkaç dönem Zazaki kursu verdiği Aşağı Avusturya’daki “St. Pölten Özgür Alevi Birliği”, 24 Mart 2024tarihinden itibaren yeni bir kurs başlattı. Kursun öğrencileri haziran ayı sonunda tatile çıktılar. Katılımcılar tarafından yeterli talep olması durumunda, kurs Eylül ayında devam edecektir. Kursun öğretmeni, Hüseyin A. Şimşek.
Süreçle ilgili birkaç belirleme
Buraya kadar anlatılanlardan anlaşılacağı üzere, Avusturya’da Zazaki/Kırmancki’yle ilgili yapılan çalışmalar bir hayli farklı alanları kapsayabilmiştir. Radyo ve televizyon programları; dernek, halk okulları ve devlet okullarında dilin öğretilmesi; sadece bu dil için faaliyet göstermiş bir dernek, sempozyum, konferans, panel, resimli eğitim ve masal kitapları, resimli basılı ve sanal sözlükler, aylık gazeteler, şiir ve müzik dinletileri, koro çalışmaları…
En önemli sıkıntı, sadece çok az sayıdaki alanın çalışmalarının uzun sürebilmiş olmasıdır. Planlanmış periyot çerçevesinde en uzun süren çalışma radyo programı oldu. Derneklerdeki dil kursları, aralıklarla ve sürekli yeni gruplarla, A1 seviyesinde kalarak devam ediyor. Bir de koro çalışması var; yeni ve önü açık görünen. Basılmış ya da sanal yayımlanmış kitaplar, sözlükler okunmayı bekliyer. Diğer alanlardaki çalışmaların hepsi durdu, bitti ne yazık ki. Dolayısıyla gerekli ve elzem olan, sonuç alıcı ve süreklilik sağlanmış çalışmalardır. Bunun en etkili yolu da Zazaki’nin mümkün olan seviye veya sayıda devlet okullarında okutulmasıdır.