ZAZACA DİLBİLGİSİ

Önsöz

Bir araştırmacı-gazeteci ve edebiyatçı olarak böyle bir çalışmayı kendi anadilime de sahip çıkmak istemem sebebiyle yapıyorum. Dilbilimci değilim, can çekişen anadiline sevdalı bir yazar, bir şairim. 2023 itibariyla otuz altı küsür yıllık bir yazın hayatına, deneyimine sırtını vererek bu dille ilgili kayıtlara katkıda bulunma çabası sayabilirsiniz. Bu çalışmanın ilgili kitleye ulaşma yöntemi olarak matbu bir kitap formatının gereksiz, işlevsiz kalacağı sonucuna vardım. Tek bir amaca kilitlenmek en doğrusu bu konuda: Mümkün mertebe çok sayıda ilgili insana hiçbir engel koymaksızın ve en ufak bir bedel ödetmeksizin ulaştırmak! Bu dille ilgili çalışmalarını kitap halinde basanlar ya da bastıranlar beni affetsinler.

Çalışmamın bölümlerini bu pencereden parça parça yayımlayacağım. Yakın zamanlara kadar her türlü baskı ve yasağa maruz bırakılmış, dolayısıyla çok büyük oranda unutturulmuş kadim bir dilin dilbilgisini ortaya çıkarmak çok kolay olamıyor, kesinlikle bir çırpıda yapılabilecek bir iş değil. Adsızları, ilgili ‘piyasa’da esamesi okunmayanları da dahil, bu dili ölümden kurtarma sürecinin ‘kahramanlar’ı önemli başarılar kat ettikler ve çabalarını sürdürüyorlar. Bu sürecin henüz giderilmemiş birçok eksikliğinden söz edilebilir elbette. Yine, önemli oranda yanlışlarla karşı karşıya olunduğu da bir gerçek.

Bu nedenledir ki Zazaca/Kırmancça’yla ilgili her bir kurum ve kişi, nasıl bir çaba içinde olabiliyorsa, onu söz konusu sürecin bir parçası yapma düşüncesiyle sürdürmelidir. Farklı görüşler, dilin özüne uygun çözümlere odaklanabilmenin ilerletici zemini olarak kabul görmelidir. Okumakta olduğunuz çalışma, Zazaca/Kırmancça’yı daraltan, sınırlayan, fakirleştiren her türlü perspektife kapalıdır; bugüne kadar bu dil için yapılan her türlü bilgi, belge, kanıtlardan yararlanmayı esas almaktadır. Katkısından faydalanılan her kurum ve kişi de ilgili bölümlerde zikredilmektektir.

Zazaca/Kırmancça’nın gramatiğiyle ilgili bilgileri, dilin yazıdaki halini yeni öğrenenlerin faydalanabilecekleri bir sadelik ve açıklıkla aktarmaya özen gösteriyorum. Dilinden uzaklaşmış ya da tamamen unutmuş insanları bir dilbilgisi kuralları karmaşasıyla yüz yüze bırakmak, onların anadillerini öğrenecekleri varsa da bunu engellemeye hizmet eder. Ne yazık ki bu dille ilgili yürütülen çabaların önemlice bir kısmı, böyle bir negatif işlev yüklü. 2005’ten beridir Zazaca/Kırmancça kursları eğitmenliği yapan biri olarak başvurduğum eğitim malzemelerinde buna tanıklık ediyorum.

Zazaca/Kırmancça’nın dilbilgisinin öğrenilmesine hizmet etmesi amacıyla girişilen bu çalışmada önemsenen noktaların başlıcalarını sıralamakta fayda var:

  • Ben bu çalışmada, üstesinden gelebileceğime inandığım Kuzey Lehçesi’ni esas almak zorundayım.
  • Dilbilgisel her bir açıklamayı mümkün mertebe örnek sözcük, deyim ve cümlelerle sunuyorum.
  • Söz konusu olan Zazaca/Kırmancça gibi bir dilse, devlet (ya da resmî) dil ve yaygın eğitim dili konumunda olan dillerle ilgili dilbilgisel çalışmalardan farklı bir çalışma yapılmak zorunda. Örneğin fiil zamanlarının hem şematik hem de çekim halinde verilmesi. Ya da zamanların bolca örneklerle açıklanmaya çalışılması gibi.
  • Bu çalışmayı, Zazaca/Kırmancça dilinde kurs veren eğitimcilerin (eğitmenlerin) kursun katılımcılarına yardımcı kaynaklardan biri olarak önerebileceklerini umuyorum.

Hali hazırda bu dili öğrenmek isteyenlerin çoğunluğu, bunu kendi kendine yapmak durumunda. Çok azı ise düzensiz kursları takip ederek öğrenme sürecini hızlandırmak istemekte. Buradaki dilbilgisel çalışmanın -elbette kendi çapında- bu geniş kesime yararlı olacağını umuyorum.

Hepimize kolay gelsin!

Hüseyin A. Şimşek
huseyin.simsek@gmx.at

=============

1 – BU DİL ÜZERİNE (Nİ ZON SER)

1.1. BU DİLİN ADLARI (NAMÊ Nİ ZONİ)
Bu dil, başlıca dört adla anılageldi. Zazaca, Kırmancça, Dımılice (Daylemce) ve Gınice. Esasen en yaygın kullanılan isimlendirmeler ilk üçüdür. Her bir ismin tercih edildiği bölgeler ise şöyle sıralanır:

  • Zazaca (Zazaki): Bingol, Diyarbakır (Hani ve Dicle), Elazığ, Kayseri-Sarız.
  • Kırmancça (Kırmancki)Dersim, Erzincan (Tercan, Kemah, Çayırlı ilçeleri), Sivas-Zara, Urfa-Siverek, Bitlis (Mutki, Tatvan), Muş-Varto, Erzurum-Xınıs.
  • Dımılice/Daylemce (Dımılki): Urfa-Siverek, Diyarbakır-Çermik, Adıyaman-Gerger.
  • Gınice (Gıni): Sivas-Zara (Karabel diyarı köyleri).

1.2. BU DİLİN LEHÇELERİ (FEKÊ Nİ ZONİ)
Zazaca/Kırmancça’nın kendine özgü bir dil olduğu tezini kabul edenler, bu dilin dört lehçesi olduğu üzerinde önemli oranda fikir birliği sağlamış görünüyor. Söz konusu lehçelerin isimleri ve her bir lehçenin konuşulduğu bölgeler şöyle sıralanır:

  • Kuzey Lehçesi (Fekê Zımey): Sivas, Erzincan, Kayseri-Sarız, Erzurım-Xınıs, Dersim, Bingol (Kiğı ve Yedisu), Muş-Varto.
  • Merkez Lehçesi (Fekê Werti): Elazığ (Karakoçan, Palu), Bingöl’ün güneyi, Diyarbakır’ın kuzeydoğusu (Dicle, Hani).
  • Güney Lehçesi (Fekê Veroz): Urfa-Siverek, Adıyaman-Gerger, Diyarbakır-Çermik.
  • Sınır Lehçesi (Fekê Şinori): Diyarbakır-Kulp, Bitlis-Mutki.

1.3. BU DİLİN ALFABESİ (ELİFBAÊ Nİ ZONİ)
Ben bu çalışmayı Elifbaê Tiji (Güneş/Işık Alfabesi) ile aktarıyorum. Elifbaê Jakobson (Jakobson Alfabesi) olarak da anılır. Bu alfabede 32 adet harf bulunmaktadır.

  • Sessiz harfler (Herfê bêvengıni): Alfabenin sessiz harfleri 24 adettir > Bb, Cc, Çç, Dd, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz
  • Sesli harfler (Herfê vengıni): 8 adet de sesli harf vardır > Aa, Ee, Êê, Iı, İi, Oo, Uu, Üü
  • Çift harfle çıkan sesler (Vengê ke ebê dı herfo vecine): 4 adet ses var ki, onlar çift harflerle çıkarılır > çh, kh, ph, th

=============

2 – SÖZBÖLÜKLERİ (KOMELÊ QESU)

Zazaca/Kırmancça’da da birçok başka dil gibi sekiz sözbölüğü vardır. Her bir sözcük, bu bölüklerden birinin içindedir. Ama bazı sözcükler vardır ki birkaç bölükte yer alabilirler. Zazaca’da yer alan sözbölüklerini şöyle sıralayabiliriz:

1. isimlernami
2. sıfatlarçutırqesi
3. fillerkerdis-qesi
4. zamirlerhurendinami
5. zarflarzarfi
6. edatlaredati
 7. bağlaçlarqesêgıredoği
8. ünlemlerqesê wengdaen u emr kerdene

2.1. İSİMLER (NAMİ)

erkek > cuamerd
kadın > cênıke
çocuk > doman
ev > çê
köy > dewe
gönül > zerri
keser > hurak
inek > manga
tarla > hega
gökyüzü > asmen
kış > zımıstan
kuşburnu > şilane
yağmur > şiliye
kaplumbağa > khesa
elma > sae
yılan > mar (mor)
dağ > ko
sevgi > hez (hes)
taş > kemere
ot > was
Hasan > Hesen

2.2. SIFATLAR (ÇUTIRQESİ)

iyi > rınd
aşağı > cer
yukarı > cor
yeni > newe
güzel > rındek
ince > tenık
alt > bıne
üst > ser
eski > khan
taze > teze
büyük > gırs
küçük > qıc
uzun > derg
sinirli > hersın
hasta > nêwes
sağ > wes
kısa > kılm
kalın > qalınd

2.3. FİİLLER (KERDİSQESİ)

içmek > sımıtene
uyumak > rakewtene
koşmak > voştene
yemek > verdene
yakmak > vesnaene
duymak > hesnaene
koparmak > vısnaene
ağlamak > berbaene
(içine) koymak > cıkerdene
çalışmak > kar kerdene
seyretmek > seyr kerdene
okumak > vendene
ölmek > merdene
gülmek > huyaene
gelmek > amaene
yazmak > nusnaene
kızmak > qariyaene
dövüşmek > pero daene
yuvarlanmak > gıler biyene
ayırmak > rabırnaene
konuşmak > qese kerdene

2.4. ZAMİRLER (HURENDİNAMİ)

Şahıs zamirleri (Hurndinamê kesi/kami)

ben → ez
sen → tu
o (eril) → o (u)
o (dişil) → a
biz → ma
siz → sıma
onlar → i (ey)

İyelik, dönüşlü, soru ve işaret zamirleri (Hurendinamê wayiren/ezafe, oblik, pers u musnaene)

benim → ye mı
senin → ye tu
bu → nu (eril), na (dişil)
o → (eril), a (dişil)
bunlar → ni
onlar → i/ey/yi
öteki → u bin
bura → ita
şura, ora, orası → uca
böyle → nianen
öyle → hênen
hiç kimse → qekes
kendi → xo
kim → kam

2.5. ZARFLAR (ZARFİ)

içten → zerre ra
çok → zaf
az kalsın → senık mend
yakında → nejdi de
sabahları → sodıren
orada → uca de
yavaş → gıran
hızlı → herbi
belki → belko

2.6. EDATİ > EDATLAR

yalnız → teyna
tek → jukek
bir → ju
içinde → zerre de
arasında → werte de
gibi → je/ze
kadar → xonde
ile → ebe, be
sanki → dewane

2.7. BAĞLAÇLAR (QESÊGIREDOĞİ)

ama → hama
ile → ebe
ve → u
çünkü → çıke
eğer → eke
kısaca → kılm ra
demek ki → deme ke
ya da → yaki
meğer → yoxro ke
hem.. hem de → hem.. hem ki
yine → unca

2.8. ÜNLEMLER (QESÊ VENGDAENİ)

ah → ax
vay → vıy, vey
şşt → şşt
oy → oy
hey  → hey
ee → ee
aa  → aa
eyvah → heyvax
vah → wax

=============

3 – İSİMLER > NAMİ 

Evrende bildiğimiz, haberdar olduğumuz ne varsa, her birine bir ad vermişiz. İnsan, hayvan, ağaç, bitki, meyve, sebze, alet edavat; fikir, düşünce ve duygu alanındaki soyut adlandırmalarımız gibi.

Heyder → Haydar
Gulızare → Gülüzar
bıze → keçi
dik → horoz
morsınge → yemlik
muriye → armut
hui → kürek
Dersım → Dersim
va → hava
aqıl → akıl
guman → tahmin
payiz → sonbahar

3.1. İSİMLERDE CİNSİYET > NAMU DE CISN

Zazaca/Kırmancça’da isimler cinsiyet bakımından iki gruba ayrılır.

  • nêr → eil
  • maykêk (may) → dişil

Sözlüklerde isimlerin arkasına bu tanımlıkların baş harfleri yazılır.

  • nêr n
  • maykêk → m

Eril ve dişil isimlerin belirlenmesi, bilinmesi ya da ayrıştırılması konusundaki kurallar:

a) Son harf (son ses) kuralı:

Zazaca’da eril isimler (yalın hallerinde) çoğunlukla sessiz bir harf ile biterler. Birkaç örnek:

Türkçe
– horoz
– kedi (erkek)
– adam
– duvar
– ot
Zazaca
– dik
– (nêr) pısıng
– merık
– was

Zazaca’da az sayıda da olsa -a, -e, -i, -o, -ü sesli harfleriyle biten eril isimler de var. (Erillere örnekler: ko dağ, do ayran, hega tarla, ca yer, va rüzgâr, hava, zerre kalp, yürek, dere dere, pi baba, çi eşya, dü duman)

Dişil isimler (yalın hallerinde) çoğunluklae sesli harfiyle biter. Birkaç örnek:

Türkçe
– kadın
– nene
– tavuk
– elma
– su
Zazaca
– cênıke
– pirike

– kerge
sae
ağwe

Dişil isimlerin ise hemen hemen hepsi -e ile biter.

b) Çekim hali kuralı:

Zazaca’da (örneğin şahış ve işaret zamirleri ya da ‘olmak’ fiiliyle) çekimleme sırasındaki dönüşümün merkezinde eril isimlerde -o, dişil isimlerde ise -a harfi vardır.

Türkçe
– O bir adamdır.
– O bir kadındır.
– O bir koçtur.
– O bir keçidir.
– O bir kapıdır.
– O bir yastıktır.
Zazaca
O (u) ju merıko.
A ju cênıka.
O (u) ju wosno.
A ju bıza.
O ju çebero (çevero).
A ju balişnawa.

c) İşaret zamirleri kuralı:

İşaret zamirlerinin, isim ve ‘olmak’ fiili kombinasyonuna örnekler:

Türkçe
Bu kadın hasta.
Bu adam hasta.
Bu kız şişman.
Bu oğlan şişman.
Zazaca
Na cênıke newesa.
No (nu) merık neweso.
Na çênekê qelewa.
No layık qelewo.

(Devam edecek)