Her bir ilgili bölümdeki bilgilere (açıklamalara) ulaşmak için, „içindekiler“ listesindeki ilgili bölümlerin adlarını tıklamanız yeterlidir.
İÇİNDEKİLER
- Ön Bilgilendirme > Qeso Vêren
- Bu Dil Üzerine > Ni Zon Ser
- Sözbölükleri > Komelê Qesu
Ön Bilgilendirme
Bir araştırmacı-gazeteci ve edebiyatçı olarak böyle bir çalışmayı kendi anadilime de sahip çıkmak istemem sebebiyle yapıyorum. Dilbilimci değilim, can çekişen anadiline sevdalı bir yazar, bir şairim. 2023 itibariyla otuz altı küsür yıllık bir yazın hayatına, deneyimine sırtını vererek bu dille ilgili kayıtlara katkıda bulunma çabası sayabilirsiniz. Bu çalışmanın ilgili kitleye ulaşma yöntemi olarak matbu bir kitap formatının gereksiz, işlevsiz kalacağı sonucuna vardım. Tek bir amaca kilitlenmek en doğrusu bu konuda: Mümkün mertebe çok sayıda ilgili insana hiçbir engel koymaksızın ve en ufak bir bedel ödetmeksizin ulaştırmak! Bu dille ilgili çalışmalarını kitap halinde basanlar ya da bastıranlar beni affetsinler.
Çalışmamın bölümlerini bu pencereden parça parça yayımlayacağım. Yakın zamanlara kadar her türlü baskı ve yasağa maruz bırakılmış, dolayısıyla çok büyük oranda unutturulmuş kadim bir dilin dilbilgisini ortaya çıkarmak çok kolay olamıyor, kesinlikle bir çırpıda yapılabilecek bir iş değil. Adsızları, ilgili ‘piyasa’da esamesi okunmayanları da dahil, bu dili ölümden kurtarma sürecinin ‘kahramanlar’ı önemli başarılar kat ettikler ve çabalarını sürdürüyorlar. Bu sürecin henüz giderilmemiş birçok eksikliğinden söz edilebilir elbette. Yine, önemli oranda yanlışlarla karşı karşıya olunduğu da bir gerçek.
Bu nedenledir ki Zazaca/Kırmancça’yla ilgili her bir kurum ve kişi, nasıl bir çaba içinde olabiliyorsa, onu söz konusu sürecin bir parçası yapma düşüncesiyle sürdürmelidir. Farklı görüşler, dilin özüne uygun çözümlere odaklanabilmenin ilerletici zemini olarak kabul görmelidir. Okumakta olduğunuz çalışma, Zazaca/Kırmancça’yı daraltan, sınırlayan, fakirleştiren her türlü perspektife kapalıdır; bugüne kadar bu dil için yapılan her türlü bilgi, belge, kanıtlardan yararlanmayı esas almaktadır. Katkısından faydalanılan her kurum ve kişi de ilgili bölümlerde zikredilmektektir.
Zazaca/Kırmancça’nın gramatiğiyle ilgili bilgileri, dilin yazıdaki halini yeni öğrenenlerin faydalanabilecekleri bir sadelik ve açıklıkla aktarmaya özen gösteriyorum. Dilinden uzaklaşmış ya da tamamen unutmuş insanları bir dilbilgisi kuralları karmaşasıyla yüz yüze bırakmak, onların anadillerini öğrenecekleri varsa da bunu engellemeye hizmet eder. Ne yazık ki bu dille ilgili yürütülen çabaların önemlice bir kısmı, böyle bir negatif işlev yüklü. 2005’ten beridir Zazaca/Kırmancça kursları eğitmenliği yapan biri olarak başvurduğum eğitim malzemelerinde buna tanıklık ediyorum.
Zazaca/Kırmancça’nın dilbilgisinin öğrenilmesine hizmet etmesi amacıyla girişilen bu çalışmada önemsenen noktaların başlıcalarını sıralamakta fayda var:
- Ben bu çalışmada, üstesinden gelebileceğime inandığım Kuzey Lehçesi’ni esas almak zorundayım.
- Dilbilgisel her bir açıklamayı mümkün mertebe örnek sözcük, deyim ve cümlelerle sunuyorum.
- Söz konusu olan Zazaca/Kırmancça gibi bir dilse, devlet (ya da resmî) dil ve yaygın eğitim dili konumunda olan dillerle ilgili dilbilgisel çalışmalardan farklı bir çalışma yapılmak zorunda. Örneğin fiil zamanlarının hem şematik hem de çekim halinde verilmesi. Ya da zamanların bolca örneklerle açıklanmaya çalışılması gibi.
- Bu çalışmayı, Zazaca/Kırmancça dilinde kurs veren eğitimcilerin (eğitmenlerin) kursun katılımcılarına yardımcı kaynaklardan biri olarak önerebileceklerini umuyorum.
Hali hazırda bu dili öğrenmek isteyenlerin çoğunluğu, bunu kendi kendine yapmak durumunda. Çok azı ise düzensiz kursları takip ederek öğrenme sürecini hızlandırmak istemekte. Buradaki dilbilgisel çalışmanın -elbette kendi çapında- bu geniş kesime yararlı olacağını umuyorum.
Hepimize kolay gelsin!
Hüseyin A. Şimşek
24 Mayıs 2023, Viyana
1 – Nİ ZON SER > BU DİL ÜZERİNE
1.1. NAMÊ Nİ ZONİ > BU DİLİN ADLARI
Bu dil, başlıca dört adla anılageldi. Zazaca, Kırmancça, Dımılice (Daylemce) ve Gınice. Esasen en yaygın kullanılan isimlendirmeler ilk üçüdür. Her bir ismin tercih edildiği bölgeler ise şöyle sıralanır:
• Zazaki > Zazaca: Bingol, Diyarbakır (Hani ve Dicle), Elazığ, Kayseri-Sarız.
• Kırmancki > Kırmancça: Dersim, Erzincan (Tercan, Kemah, Çayırlı ilçeleri), Sivas-Zara, Urfa-Siverek, Bitlis (Mutki, Tatvan), Muş-Varto, Erzurum-Xınıs.
• Dımılki > Dımılice (Daylemce): Urfa-Siverek, Diyarbakır-Çermik, Adıyaman-Gerger.
• Gıni > Gınice: Sivas-Zara (Karabel diyarı köyleri).
1.2. FEKÊ Nİ ZONİ > BU DİLİN LEHÇELERİ
Zazaca/Kırmancça’nın kendine özgü bir dil olduğu tezini kabul edenler, bu dilin dört lehçesi olduğu üzerinde önemli oranda fikir birliği sağlamış görünüyor. Söz konusu lehçelerin isimleri ve her bir lehçenin konuşulduğu bölgeler şöyle sıralanır:
• Fekê Zımey > Kuzey Lehçesi: Sivas, Erzincan, Kayseri-Sarız, Erzurım-Xınıs, Dersim, Bingol (Kiğı ve Yedisu), Muş-Varto.
• Fekê Werti > Merkez Lehçesi: Elazığ (Karakoçan, Palu), Bingöl’ün güneyi, Diyarbakır’ın kuzeydoğusu (Dicle, Hani).
• Fekê Veroz > Güney Lehçesi: Urfa-Siverek, Adıyaman-Gerger, Diyarbakır-Çermik.
• Fekê Şinori > Sınır Lehçesi: Diyarbakır-Kulp, Bitlis-Mutki.
1.3. ELİFBAÊ Nİ ZONİ > BU DİLİN ALFABESİ
Ben bu çalışmayı Elifbaê Tiji (Güneş/Işık Alfabesi) ile aktarıyorum. Elifbaê Jakobson (Jakobson Alfabesi) olarak da anılır. Bu alfabede 32 adet harf bulunmaktadır.
• Herfê bêvengıni > Sessiz harfler: Alfabenin sessiz harfleri 24 adettir; Bb, Cc, Çç, Dd, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz olmak üzere.
• Herfê vengıni > Sesli harfler: 8 adet de sesli harf vardır; Aa, Ee, Êê, Iı, İi, Oo, Uu, Üü olmak üzere.
• Vengê ke ebê dı herfo vecine > Çift harfle çıkan sesler: 4 adet ses var ki, onlar çift harflerle çıkarılır; çh, kh, ph, th olmak üzere.
2 – KOMELÊ QESU > SÖZBÖLÜKLERİ
Zazaca/Kırmancça’da da birçok başka dil gibi sekiz sözbölüğü vardır. Her bir sözcük, bu bölüklerden birinin içindedir. Ama bazı sözcükler vardır ki birkaç bölükte yer alabilirler. Zazaca’da yer alan sözbölüklerini şöyle sıralayabiliriz:
- nami > isimler
- çutırqesi > sıfatlar
- kerdis-qesi > filler
- hurendinami > zamirler
- zarfi > zarflar
- edati > edatlar
- qesêgıredoği > bağlaçlar
- qesê wengdaen u emr kerdene > ünlemler
2.1. NAMİ > İSİMLER
cuamerd > erkek, cênıke > kadın, doman > çocuk, çê > ev, dewe > köy, ko > dağ, hez (hes) > sevgi, kemere > taş, was > ot, Hesen > Hasan, zerri > gönül, manga > inek, Erzıngan > Erzincan, hega > tarla, asmen > gök, hurak > keser, Alamanya > Almanya, şilane > kuşburnu, şiliye > yağmur, gole > göl, sae > elma, mar (mor) > yılan, Xecere > Hacer , Zımıstan > kış
2.2. ÇUTIRQESİ > SIFATLAR
rınd > iyi, cer > aşağı, cor > yukarı, newe > yeni, rındek > güzel, tenık > ince, qalınd > kalın, bıne > alt, ser > üst, khan > eski, teze > taze, gırs > büyük, qıc > küçük, kılm > kısa, derg > uzun, hersın > sinirli, nêwes > hasta, wes > sağ
2.3. KERDİSQESİ > FİLLER
sımıtene > içmek, rakewtene > uyumak, voştene > koşmak, verdene > yemek, vesnaene > yakmak, hesnaene > duymak, vısnaene > koparmak, rabırnaene > ayırmak, berbaene > ağlamak, cıkerdene > (içine) koymak, kar kerdene > çalışmak, seyr kerdene > seyretmek, vendene > okumak, merdene > ölmek, huyaene > gülmek, amaene > gelmek, nusnaene > yazmak, qariyaene > kızmak, kıskanmak, pero daene > dövüşmek, gıler biyene > yuvarlanmak
2.4. HURENDİNAMİ > ZAMİRLER
Şahıs zamirleri:
ez > ben, tu > sen, o (u) > o (eril), a o > (dişil), ma > biz, sıma > siz, i (ey) > onlar
İyelik, dönüşlü, soru ve işaret zamirleri:
ye mı > benim, ye tu > senin, nu > bu, u/a > o, ni > bunlar, i/ey/yi > onlar, u bin > öteki, ita > bura, şura, uca > ora, orası, nianen > böyle, hênen > öyle, qekes > hiç kimse, xo > kendi, kam > kim,
2.5. ZARFİ > ZARFLAR
zerre ra > içten, zaf > çok, senık mend > az kalsın, nejdi de > yakında, sodıren > sabahları, ucade > orada, gıran > yavaş, herbi > hızlı, belko > belki
2.6. EDATİ > EDATLAR
teyna > yalnız, jukek > tek, ju > bir, zerre de > içinde, werte de > arasında, je/ze > gibi, xonde > kadar, ebe > ile, dewane > sanki
2.7. QESÊGIREDOĞİ > BAĞLAÇLAR
hama > ama, ebe > ile, u > ve, çıke > çünkü, yaki > ya da, eke > eğer, kılm ra > kısaca, deme ke > demek ki, yoxro ke > meğer, hem …. hem ki > hem … hem de, unca > yine
2.8. QESÊ VENGDAENİ > ÜNLEMLER
ax > ah, vıy > vay, şşt > şşt, oy > oy, hey > hey, ee > ee, aa > aa, heyvax > eyvah, wax > vah